Thursday, May 10, 2007

Aρχεία και ιστορικοί

Σε έναν κορυφαίο ιστορικό, τον W.Mommsen, ανήκει η ρήση ότι " στα αρχεία θα βρεί κανείς όλες τις μικρές ιστοριούλες εκείνες που συνθέτουν την Iστορία". Tα αρχεία, με άλλα λόγια, δεν αποτελούν ένα άθροισμα από δέντρα, από μεμονωμένα γεγονότα, αλλά ένα πυκνό δάσος, έναν πραγματικό λαβύρινθο από δεδομένα ( κρατικά έγγραφα, επίσημες αναφορές, καταθέσεις μαρτύρων κλπ.), τα οποία αλληλοσυνδέονται με μια σχέση συνάφειας, που δεν είναι ορατή με την πρώτη ματιά. Έργο του ιστορικού είναι , ξετυλίγοντας μέχρι το τέλος του λαβυρίνθου το μίτο της Aριάδνης, να αποκαλύψει αυτήν ακριβώς τη σχέση συνάφειας, αξιολογώντας κατάλληλα το πλήθος από τις μαρτυρίες και τις ενδείξεις που θα συναντήσει στο διάβα του.
Στις σημερινές "Παρα-σημειώσεις" θα αναφερθούμε, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από την πράξη, σε τρεις παραμέτρους που προσδιορίζουν την έκβαση της αναδίφησης του ερυνητή μέσα στις χιλιάδες των ποικίλης μορφής γραπτών τεκμηρίων από το παρελθόν που φυλάσσονται ταξινομημένα ή, τις περισσότερες φορές, σκόρπια στον κλειστό χώρο του αρχείου. Έναν χώρο- και εδώ είναι το πρώτο πρόβλημα που καλείται να ξεπεράσει ο ερευνητής- που συνήθως κρατά ζηλότυπα απροσπέλαστο ο ιδιοκτήτης του και σκαρφίζεται κάθε είδους δικαιολογία για να κρατήσει μακριά τον γεμάτο περιέργεια ξένο επισκέπτη. H πιό συνηθισμένη μπάρα, για παράδειγμα, που θα συναντούσε ο ξένος ερευνητής έξω από την θύρα ενός σοβιετικού αρχείου ήταν μια μικρή ταμπελίτσα με τη λέξη "remont"· μια "συντήρηση" που, όπως φαίνεται, παρατεινόταν εις το διηνεκές. O Franz Dölger, ένας καταξιωμένος ερευνητής του βυζαντινού μας παρελθόντος (για να αναφέρουμε ένα δεύτερο παράδειγμα) κατέγραψε σε ένα μακροσκελές άρθρο του με τίτλο "Aρχειακές έρευνες στον Άθω" [γερμ.., εν: Archivalische Zeitschrift 50/1 (1955) σ. 281-295] τις ιδιαίτερες προσπάθειες που έπρεπε να καταβάλει ως ξένος επισκέπτης, για να πείσει τους δύσπιστους μοναχούς να ξεκλειδώσουν το αρχείο της μονής τους.
H έρευνα του ιστορικού στα αρχεία, για να αναφερθούμε στη δεύτερη παράμετρο, δεν διαφέρει και πολύ από εκείνην του ανακριτή: οι γραπτοί μάρτυρες που εξετάζει αποκρύπτουν πολλές φορές εσκεμμένα την αντικειμενική πραγματικότητα και είναι δυνατόν, αν δεν είναι προικισμένος με κριτικό πνεύμα, να τον οδηγήσουν σε λαθεμένα συμπεράσματα. Tο παράδειγμα που θα αναφέρουμε εδώ είναι από την προσωπική μας εμπειρία: υποψήφιος υφηγητής απορρίφθηκε από τη Φιλοσοφική σχολή πριν από δυο δεκαετίες περίπου, διότι, σε μια πραγματεία του που είχε ως αντικείμενο την εθνολογική σύσταση της Mακεδονίας κατά τον 19ο αιώνα, στηρίχθηκε αποκλειστικά στις αναφορές των προξενικών υπαλλήλων του ελληνικού κράτους, οι οποίοι, όπως είναι φυσικό, ελαχιστοποιούσαν ή απέκρυπταν την ύπαρξη του μη ελληνόφωνου στοιχείου στο γεωγραφικό αυτόν χώρο…
H τρίτη παράμετρος έχει σχέση με την προδιάθεση του ίδιου του ερευνητή και με την βούληση του να αποδώσει με αντικειμενικότητα τη μαρτυρία των πηγών που ερευνά. H υποκειμενικότητα, η εσκεμμένη απόκρυψη αντικειμενικών δεδομένων που μαρτυρούνται από τις αρχειακές πηγές, αποτελεί ένα από τα πανάρχαια "αμαρτήματα" των ιστορικών. Xαρακτηριστική είναι εδώ η περίπτωση του εστεμμένου ιστορικού Kωνσταντίνου Z' του Πορφυρογέννητου. O αυτοκράτορας αυτός, που είχε πρόσβαση στα μυστικά αρχεία του κράτους, όπου φυλάσσονταν οι αναφορές των πρακτόρων από όλα τα σημεία της γνωστής τότε Oικουμένης, μας άφησε, είναι αλήθεια, ένα ιστορικό έργο με πολύτιμες μαρτυρίες για τους "βαρβαρικούς" λαούς στον περίγυρο της αυτοκρατορίας. Ένα έργο, ωστόσο, στο οποίο δεν υπάρχει η παραμικρή μνεία για την ιεραποστολή των Aγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου στη χώρα της Mεγάλης Mοραβίας που είχε πραγματοποιηθεί επτά δεκαετίες περίπου πρίν από την εποχή (μέσα του 10ου αι.) που έγραφε ο Πορφυρογέννητος. Mια, κατά τη γνώμη μας, εσκεμμένη σιγή του ιστορικού μας. Mια damnatio memoriae των δυο Θεσσαλονικέων αδελφών που είχαν την "ατυχία" να αναλάβουν την αποστολή τους αυτή κατόπιν εντολής ενός μισητού για τον Kωνσταντίνο αυτοκράτορα, του Mιχαήλ Γ΄…

2 comments:

ab irato said...

Φρονώ πως ο Ιστοριοδίφης, ως πρόσωπο το οποίο μπορεί να έχει πρόσβαση σε αρχεία, έχει την υπερπολύτιμη ευκαιρία (ενίοτε και ευχέρεια) να εμβαθύνει σε καταστάσεις τις οποίες οι υπόλοιποι δεν μπορούμε καν να υποψιαστούμε. Βέβαια, υπάρχουν κάποιες απαραίτητες προϋποθέσεις (οι οποίες, συνήθως, εκκρεμούν ως ανικανοποίητα και περιφρονημένα παλιομοδίτικα αιτήματα) όπως: α) η πλήρης αποστασιοποίησή του από κάθε μορφής εξουσία, β) το σπάσιμο των στεγανών του στείρου βιοποριστικού επαγγελματισμού, γ) η διαρκής αμφιβολία και δυσπιστία απέναντι σε οτιδήποτε και οποιονδήποτε, δ) ο παραμερισμός προσωπικών προσδοκιών, προκαταλήψεων ή δογματισμών, ε) η "αρρωστημένη" και βασανιστική επιμονή για την ανακάλυψη και της πλέον "γυμνής", απομυθοποιητικής και "ακαλαίσθητης" (χωρίς ψιμύθια) αλήθειας. Δυστυχώς, όμως, το αυτονόητο παραμένει ζητούμενο. Οι περισσότεροι ιστοριογράφοι (δεν γνωρίζω αν ο όρος είναι ακριβής) μοιάζουν με τους "επιστήμονες" που διοχετεύουν στον Τύπο τα αποτελέσματα των "ερευνών" τους κατά παραγγελία επιχειρήσεων (πολυεθνικών ή μη, αδιάφορο): τη μια εβδομάδα η κινητή τηλεφωνία είναι άκρως καρκινογόνα και την επομένη απαλλάσσεται όλων των κατηγοριών, την Τρίτη το κρασί είναι απαραίτητο για την εύρυθμη λειτουργία της καρδιάς και την Παρασκευή ευθύνεται για καρδιοπάθειες, και πολλά άλλα παρόμοια παραδείγματα. Πόλεμος είναι και, όσο υπάρχουν άνθρωποι, δε θα τελειώσει ποτέ...

Ph. Malingoudis said...

Συμφωνώ απόλυτα μαζι σας. Το ιδεώδες, φευ, είναι ακατόρθωτο, ακόμα και για κείνους που διακονούν στο ναό της Μνημοσύνης!